Cmentarze żydowskie – specyfika kulturowa
Dla Żydów, podobnie jak dla chrześcijan, groby są ostatecznym miejscem spoczynku, w którym ciało oczekuje zmartwychwstania.
Różni nas jednak stosunek do cmentarza i grobu. W kulturze chrześcijańskiej dopuszczalne jest naruszenie opuszczonego grobu i dokonanie na tym miejscu nowego pochówku po określonym przez przepisy sanitarne czasie. Jeśli w grobie zostały znalezione kości, winny zostać ponownie pochowane. Dopuszczona jest też całkowita likwidacja cmentarza i przeznaczenie jego terenu na inne cele.
W judaizmie grób i cmentarz są nienaruszalne tak długo, jak znana jest ich lokalizacja. Od zasady tej można odstąpić wyłącznie w określonych przypadkach. Należą do nich: dokonanie ekshumacji w celu przeniesienia szczątków do grobu w Ziemi Świętej lub do grobu rodzinnego, przeniesienia szczątków z cmentarza nieżydowskiego na cmentarz żydowski oraz w sytuacji, gdy cmentarzowi grozi profanacja lub podmycie przez wodę. W przypadku, gdy cmentarz jest zapełniony i nie można dokupić nowego terenu, dozwolone jest dokonanie nowego pochówku. Obowiązującą przy tym zasadą jest nienaruszenie znajdujących się tam zwłok. By uniknąć przypadkowej profanacji, stare groby zasypywano warstwą ziemi mającą nawet do 2 m grubości, tworząc tzw. nasyp. Przykładem tego może być cmentarz żydowski w Warszawie na ulicy Okopowej.
Cmentarze są dla Żydów miejscem świętym, a zarazem rytualnie nieczystym. Konsekwencją tego są liczne przepisy rytualne określające sposoby postępowania. Po pierwsze cmentarz powinien być oddalony od najbliższych domów o ok. 25 m. Dom grabarza, który często przylega do cmentarza, nie ma od tej strony okien. Przy wyjściu znajduje się studnia, przy której należy dokonać ablucji. Istnieje wiele zakazów. Najważniejszym jest zakaz niszczenia grobów. Przez szacunek dla zmarłych nie wolno na cmentarzu jeść, pić, a także nie należy na miejsce pochówku wnosić Tory, jako że te czynności niedostępne są dla zmarłego. Nie wolno wypasać zwierząt i zbierać siana. Nie wolno skracać sobie drogi przez cmentarz, a tym bardziej chodzić po grobach. Mężczyźni przychodzący na cmentarz powinni mieć nakrycie głowy.
Ze względu na rytualną nieczystość cmentarze nie są często odwiedzane. Żyd pojawia się na cmentarzu na pogrzebie lub po to, by odwiedzić grób zmarłego członka rodziny, rabina lub słynnego cadyka. Na odwiedzanym grobie zapala świecę. Nie może odmawiać modlitw innych niż za zmarłych.
Charakterystyczny dla cmentarzy żydowski jest ich podział na część męską, żeńską i dziecięcą oraz eksponowanie miejsc pochówku kapłanów czy wybitnych postaci lokalnej społeczności.
Z szacunkiem należnym zmarłym zakopywano na cmentarzach również wyposażenie synagog, np. zniszczone zwoje Tory, księgi religijne lub naczynia liturgiczne nienadające się do dalszego użytkowania.
Podstawową formą nagrobka jest macewa. Możemy też spotkać ohele – małe murowane lub drewniane grobowce w kształcie prostopadłościanu o dachu półkolistym lub dwuspadowym. Stawiano je wielkim uczonym i cadykom. Wewnątrz ohelu znajdują się nagrobki, na których kładzie się kamienie oraz kwitłech – kartki zawierające prośby do Boga. Najliczniej i najchętniej odwiedzanym grobem cadyka w Polsce jest ohel cadyka Elimelecha w Leżajsku.
Opracowała Barbara Sznober